7-8. อาสวสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[56-57] สตฺตเม กามาสโวติ กาเมสุ อาสโว, กามสงฺขาโต วา อาสโว กามาสโว , อตฺถโต ปน กามราโค รูปาทิอภิรติ จ กามาสโวฯ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภวปตฺถนา จ ภวาสโวฯ อวิชฺชาว อวิชฺชาสโวฯ

อาสวานญฺจ สมฺภวนฺติ เอตฺถ อโยนิโสมนสิกาโร อวิชฺชาทโย จ กิเลสา อาสวานํ สมฺภโวฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อาสวา ปวฑฺฒนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.15)ฯ

‘‘อวิชฺชา, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อนฺวเทว อหิริกํ อโนตฺตปฺป’’นฺติ (อิติวุ. 40) จฯ

มคฺคญฺจ ขยคามินนฺติ อาสวานํ ขยคามินํ อริยมคฺคญฺจฯ ตตฺถ กามาสโว อนาคามิมคฺเคน ปหียติ, ภวาสโว อวิชฺชาสโว จ อรหตฺตมคฺเคนฯ กามุปาทานํ วิย กามาสโวปิ อคฺคมคฺควชฺโฌติ จ วทนฺติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อฏฺฐเม อปุพฺพํ นตฺถิฯ

สตฺตมอฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ตณฺหาสุตฺตวณฺณนา

[58] นวเม ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหา, รูปาทิวิสยํ ตสตีติ วา ตณฺหาฯ อิทานิ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กามตณฺหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามตณฺหาฯ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภววเสน ปตฺถนา จ ภวตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค วิภวตณฺหาฯ อปิจ ปจฺฉิมตณฺหาทฺวยํ ฐเปตฺวา เสสา สพฺพาปิ ตณฺหา กามตณฺหา เอวฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ภวตณฺหาฯ ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ วิภวตณฺหา ฯ อวเสสา ตณฺหา กามตณฺหา’’ติ (วิภ. 916)ฯ

อิมา จ ติสฺโส ตณฺหา รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาติ วิสยเภทโต ปจฺเจกํ ฉพฺพิธาติ กตฺวา อฏฺฐารส โหนฺติฯ ตา อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํส, อิติ อตีตา ฉตฺติํส, อนาคตา ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนา ฉตฺติํสาติ วิภาคโต อฏฺฐสตํ โหนฺติฯ ปุน สงฺคเห กริยมาเน กาลเภทํ อนามสิตฺวา คยฺหมานา ฉตฺติํเสว โหนฺติ, รูปาทีนํ อชฺฌตฺติกพาหิรวิภาเค อกริยมาเน อฏฺฐารเสว, รูปาทิอารมฺมณวิภาคมตฺเต คยฺหมาเน ฉเฬว, อารมฺมณวิภาคมฺปิ อกตฺวา คยฺหมานา ติสฺโสเยว โหนฺตีติฯ

คาถาสุ ตณฺหาโยเคนาติ ตณฺหาสงฺขาเตน โยเคน, กามโยเคน, ภวโยเคน จฯ สํยุตฺตาติ สมฺพนฺธา, ภวาทีสุ สํโยชิตา วาฯ เตเนวาห ‘‘รตฺตจิตฺตา ภวาภเว’’ติฯ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ภเว ลคฺคจิตฺตาติ อตฺโถฯ อถ วา ภโวติ สสฺสตทิฏฺฐิ, อภโวติ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ ตสฺมา ภวาภเว สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีสุ สตฺตวิสตฺตจิตฺตาติฯ เอเตน ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา จ ทสฺสิตาฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ‘‘ตณฺหาโยเคนา’’ติ อิมินา กามตณฺหาว ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ เต โยคยุตฺตา มารสฺสาติ เต เอวํภูตา ปุคฺคลา มารสฺส ปาสสงฺขาเตน โยเคน ยุตฺตา พทฺธาฯ ราโค หิ มารโยโค มารปาโสติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส;

เตน ตํ พาธยิสฺสามิ, น เม สมณ โมกฺขสี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.151; มหาว. 33);

จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทุตตฺตา โยคกฺเขมํ, นิพฺพานํ อรหตฺตญฺจ, ตสฺส อนธิคเมน อโยคกฺเขมิโนฯ อุปรูปริ กิเลสาภิสงฺขารานํ ชนนโต ชนา, ปาณิโนฯ รูปาทีสุ สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตาฯ

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตํ ขนฺธาทีนํ อปราปรุปฺปตฺติสงฺขาตํ สํสารํ คจฺฉนฺติ, ตโต น มุจฺจนฺติฯ กสฺมา? ตณฺหาโยคยุตฺตตฺตา ฯ ชาติมรณคามิโน ปุนปฺปุนํ ชนนมรณสฺเสว อุปคมนสีลาติฯ

เอตฺตาวตา วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ ตณฺหํ ปหนฺตฺวานา’’ติ คาถมาหฯ สา เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยาวฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. มารเธยฺยสุตฺตวณฺณนา

[59] ทสมสฺส กา อุปฺปตฺติ? เอกทิวสํ กิร สตฺถา เสกฺขพหุลาย ปริสาย ปริวุโต นิสินฺโน เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา อุปริ วิเสสาธิคมาย อุสฺสาหํ ชเนตุํ อเสกฺขภูมิํ โถเมนฺโต อิทํ สุตฺตํ อภาสิฯ ตตฺถ อติกฺกมฺมาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – อติกฺกมฺม อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวาฯ มารเธยฺยํ มารสฺส วิสยํ อิสฺสริยฏฺฐานํฯ อาทิจฺโจว ยถา อาทิจฺโจ อพฺภาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺโต อตฺตโน อิทฺธิยา อานุภาเวน เตชสาติ ตีหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต นภํ อพฺภุสฺสกฺกมาโน สพฺพํ อากาสคตํ ตมํ อติกฺกมฺม อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวา วิธมิตฺวา วิโรจติ, โอภาสติ, ตปติ; เอวเมว ขีณาสโว ภิกฺขุ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สพฺพุปกฺกิเลสวิมุตฺโต มารเธยฺยสงฺขาตํ เตภูมกธมฺมปฺปวตฺตํ อภิภวิตฺวา วิโรจตีติฯ

อเสกฺเขนาติ เอตฺถ สิกฺขาสุ ชาตาติ เสกฺขา, สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ เอเตติ วา เสกฺขา, อปริโยสิตสิกฺขตฺตา สยเมว สิกฺขนฺตีติ วา เสกฺขา มคฺคธมฺมา เหฏฺฐิมผลตฺตยธมฺมา จฯ อคฺคผลธมฺมา ปน อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาเวน น เสกฺขาติ อเสกฺขาฯ ยตฺถ หิ เสกฺขภาวาสงฺกา อตฺถิ, ตตฺถายํ ปฏิเสโธติ โลกิยธมฺเมสุ นิพฺพาเน จ อเสกฺขภาวานาปตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตา หิ สิกฺขา อตฺตโน ปฏิปกฺขกิเลเสหิ วิปฺปยุตฺตา ปริสุทฺธา อุปกฺกิเลสานํ อารมฺมณภาวมฺปิ อนุปคมนโต สาติสยํ สิกฺขาติ วตฺตุํ ยุตฺตา, อฏฺฐสุปิ มคฺคผเลสุ วิชฺชนฺติ; ตสฺมา จตุมคฺคเหฏฺฐิมผลตฺตยธมฺมา วิย อรหตฺตผลธมฺมาปิ ‘‘ตาสุ สิกฺขาสุ ชาตา’’ติ จ, ตํสิกฺขาสมงฺคิโน อรหโต อิตเรสํ วิย เสกฺขตฺเต สติ ‘‘เสกฺขสฺส เอเต’’ติ จ ‘‘สิกฺขา สีลํ เอเตส’’นฺติ จ เสกฺขาติ อาสงฺกา สิยุนฺติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ อเสกฺขาติ ยถาวุตฺตเสกฺขภาวปฺปฏิเสธํ กตฺวา วุตฺตํฯ